AZƏRBAYCAN HÜQUQUNA TABE OLAN MÜQAVİLƏLƏRDƏ “TƏSDİQ VƏ ZƏMANƏTLƏR” ŞƏRTİNİN TƏTBİQİ ÜSULLARI
(Application of representations & warranties in Azerbaijan law governing contracts)
Əminəm ki, bir çox hüquqşünaslar müxtəlif müqavilələrdə “təsdiq və zəmanətlər” adlı uzun-uzadı bəndlərə rast gəliblər. Bəzilərinə həmin ifadələrin mahiyyəti aydın deyil, bəziləri bunları “ingilis təcrübəsini kopyalamaq” kimi qiymətləndirirlər.Bu yazımda həmin institutun müqavilədə “Qərbdən gələn dəb” olmadığını sübut etməyə və onun müasir iqtisadi münasibətlərdə istifadə olunan müqavilələrdə vacibliyi barədə məlumat verməyə çalışacağam.
Çox qısa izah verməyə çalışsaq, təsdiq (representation) – keçmişdəki və təsdiq verilən andakı faktlar barədə məlumatdır. Bu faktların düzgünlüyünün təsdiqi digər tərəfi müqavilə bağlamağa və ya digər hərəkətləri etməyə sövq etmək məqsədini daşıyır. Zəmanətlər (warranties) – müqavilə bağlandıqdan sonra müqavilə predmetinin keyfiyyətinə və gələcək faktlara dair zəmanətlərdir. Verilən zəmanətlər yanlış olsa, satıcı alıcının xərclərini ödəmək öhdəliyini daşıyır (İndemnity).
Təsdiq və zəmanət (representations and warranties) konstruksiyası beynəlxalq kommersiya münasibətlərində və əksər ölkələrin təcrübəsində geniş istifadə olunan müqavilə şərtlərindən biridir. Bu şərtlərin istifadəsinə ümumi hüquq (anqlo-sakson) yurisdiksiyasına aid ölkələr təkan verib və müasir kommersiya münasibətləri üçün əlverişli olduğundan bütün dünyaya yayılmışdır. Hazırda təsdiq və zəmanət şərtlərinə xarici, beynəlxalq müqavilələrdə çox tez-tez rast gəlmək olar. Həmçinin korporativ müqavilələrdə – səhmdarlar razılaşması, səhmlərin (payın) alqı-satqısı, birgə fəaliyyət və müxtəlif investisiya, maliyyə, françayzinq və distribüterlik kimi müqavilələrdə bu şərtləri görmək mümkündür. Əvvəllər təsdiq və zəmanət şərtlərini, əsasən, xarici elementli müqavilələrdə görmək olardı, ancaq son 5-6 ildə bizim yerli müqavilələrdə bu şərtlərlə qarşılaşırıq və bu tendensiya artmaqdadır. Məsələn: yerli kontragentlər arasında bağlanan kommersiya kredit, birgə fəaliyyət, səhmlərin alqı-satqısı kimi müqavilələrdə təsdiq və zəmanət şərtlərinə rast gəlinir.
Təsdiq və zəmanət şərtlərinin kiçik nümunəsi.
Şirkət təsdiq edir və zəmanət verir ki:
(a) Şirkət Azərbaycan qanunlarına uyğun olaraq təşkil olunmuşdur və mövcudluğunu qanuni şəkildə davam etdirir, habelə Azərbaycanda bütün müvafiq qeydiyyat qurumlarında qeydiyyatdan keçmişdir.
(b) Bu sazişin icrası, həyata keçirilməsi və yerinə yetirilməsi şirkətin imkanları daxilindədir, bütün zəruri korporativ tədbirlərlə lazımi şəkildə səlahiyyətləndirilmişdir və hər hansı aidiyyəti olan qanuna, şirkətin təsisat sənədlərinə, yaxud da şirkətin və ya onun əmlakı üzərinə qoyulmuş hər hansı müqavilə öhdəliklərinin ziddinə deyildir.
(c) Bu sazişin, habelə burada nəzərdə tutulmuş və şirkətin tərəf kimi çıxış etdiyi digər razılaşmaların icra olunması və həyata keçirilməsi borcalanın üzərinə həqiqi qüvvəsi olan və hüquqi baxımdan məcburi xarakter daşıyan öhdəliklər qoyacaqdır və bunlar müvafiq şərtlərə uyğun olaraq yerinə yetiriləcəkdir.
(d) Şirkətin imzaladığı müqavilələrin hamısının şirkətə həmin müqavilələr üzrə hüquqlarını həyata keçirməyə və məhkəmə qaydasında müdafiə etməyə imkan verən düzgün hüquqi sənədləşməsi aparılmışdır.
(e) Şirkətə və ya onun aktivlərinə qarşı davam edən və ya başlanma təhlükəsi olan heç bir məhkəmə prosesi yoxdur.
GİRİŞ
Hüquq təcrübəmizdə bu kimi institutların istifadəsi çox müsbət göstəricidir və hesab edirəm ki, bu, Azərbaycan iqtisadi mühitinin beynəlxalq kommersiya mühitinə inteqrasiyasının nümunəsidir. Beynəlxalq təcrübədə özünü “sübut” etmiş və geniş istifadə olunan müqavilə konstruksiyalarının Azərbaycan hüququnda və təcrübəsində tətbiqi zəruridir. Azərbaycan kommersiya hüququnun və iqtisadi münasibətlərin inkişafı mümkün deyil. Hüquqtətbiqetmə və qanunlar zamanın, mühitin və iqtisadiyyatın tələblərilə birgə inkişaf etməlidir, əks halda bizim kommersiya mühitimiz və investisiya cəlbediciliyimiz inkişafdan geri qala bilər.
Təsdiq və zəmanət şərtlərinin Azərbaycan hüququnda istifadəsini dəstəkləməyimlə yanaşı, bizim yurisdiksiyada bu şərtlərin hüquqi qüvvəsi (enforceability) və məhkəmələr tərəfindən tanınması məsələləri çox maraqlıdır. Bu yazımda təsdiq və zəmanətlər institutunun digər yurisdiksiyalarda tətbiqi və yanaşmaları barədə qısa məlumat verməyə çalışacam.
MÜQAVİLƏ AZADLIĞI
Təsdiq və zəmanətlər və mülki qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayan digər müqavilə şərtlərinin Azərbaycan hüququnda tətbiqinin mümkünlüyünə dair fundamental əsas, təbii ki, müqavilə azadlığı prinsipidir.Müqavilə azadlığı tərəflərin tələblərinə və maraqlarına uyğun olan şərtlərin əqdlərinə əlavə etmək imkanıdır. Təsdiq və zəmanət şərtlərinin də müqavilə azadlığı prinsipinə uyğun olaraq, Azərbaycan hüququnda istifadəsinin mümkünlüyü sual doğurmur. Lakin müqavilə azadlığı prinsipinin mövcudluğuna baxmayaraq, qeyd edilən şərtlərin yerli müqavilələrdə istifadəsinə dair məhkəmə təcrübəsi olmadığından gələcəkdə həmin təcrübənin hansı istiqamətdə formalaşmasına dair hər hansı proqnoz vermək çətindir.
Təsdiq və zəmanət şərtlərinin Azərbaycan müqavilə hüququnda tətbiqinə dair 3 istiqamət müəyyən etmək olar:
1. Mülki qanunvericiliyin normalarının daha “geniş” təfsiri, tətbiqi vasitəsilə təsdiq və zəmanətlər institutunun istifadəsi.
2. Təsdiq və zəmanətlərə aid xüsusi normaları mülki qanunvericiliyə əlavə etmək.[1]
3.Təsdiq və zəmanət şərtlərini mülki qanunvericiliyin “tərəflərin öhdəlikləri” normalarına əsasən tərtib etmək.
Rusiyada [1] əvvəl müqavilə azadlığı çərçivəsində bu instituta baxılırdı, lakin həmin dövrdə məhkəmələrin çox konservativ yanaşmaları, müqavilə azadlığını və tərəflərin iradələrini nəzərə almaması mənfi məhkəmə təcrübəsi formalaşdırdı. Beləliklə, baxmayaraq ki, ölkənin biznes cəmiyyəti xarici və beynəlxalq təcrübədə istifadə olunan müqavilə konstruksiyalarını Rusiyanın hüququ daxilində istifadə edirdilər, bu tendensiyaya sabitlik və müəyyənlik gətirən məhkəmə təcrübəsi formalaşmadı. Bu, təbii ki, kommersiya mühitinə mənfi təsir göstərirdi. Yekunda, mülki hüququn islahatları üzərində çalışan komissiyalar və qruplar yaradılaraq yeni normalar hazırlandı və qanunvericiliyə əlavə edildi.
1. Mülki qanunvericiliyin hazırkı bəzi normalarının daha geniş tətbiqi və təfsiri
Təsdiq və zəmanət şərtləri, əsasən, müqavilə predmetinin, onun tərəflərinin keyfiyyyətinə (geniş mənada) aid tələbləri, həmçinin bəzi halların mövcud olub-olmamağına dair zəmanətləri müəyyən edir. Təsdiq və zəmanət şərtləri müəyyən mənada müqavilədə onun predmetinin keyfiyyətinə aid tələbləri irəli sürdüyündən MM-nin malın keyfiyyətinə[2] dair normalarını tətbiq etmək mümkün olardı. Lakin fiziki mal və əşyalara aid müqavilələrdə bu normaların tətbiqi yerində olsa da, bir sıra korporativ əqdlərə (səhmlərin alqı-satqısı, sindikativ kredit, səhmdarlar müqaviləsi və s.) həmin normaların tətbiqi mümkün deyil. Məsələn: hər hansı əmlakın (malın) keyfiyyəti onun fiziki görünüşü və istifadəsi ilə yoxlanıla bildiyi halda, səhmlərin alqı-satqısı müqaviləsində malın keyfiyyətinə dair tələblərin nəyi əhatə etdiyini müəyyən etmək lazımdır.
Qeyd edilən normaları hərfi tətbiq etsək, o zaman səhmlərin/payların alqı-satqısı müqaviləsində malın keyfiyyəti dedikdə yalnız satılan səhmlərin/payların keyfiyyətini əhatə etmiş oluruq. Bəzi müqavilələr üçün bu, məntiqli görünsə də, korporativ əqdlərdə malın keyfiyyətinə dair tələblərin dar tətbiqi mülki münasibətlərin iştirakçılarının maraqlarına uyğun deyil. Çünki səhmlərin alqı-satqısı müqaviləsində alıcı üçün maraqlı və önəmli olan “keyfiyyət göstəriciləri”” onun aldığı səhmlərin təmsil etdiyi şirkətə də məxsus olmalıdır, tək səhmlərin/payların özünə deyil. Əlbəttə, alıcı üçün alınan səhmlərin yüklü olmadıqları və üçüncü şəxslərin tələblərindən azad olması da önəmlidir. Lakin alıcının səhmləri almaqda əsas məqsədi şirkəti almaqdır və alınan şirkətin keyfiyyəti onun üçün çox önəmlidir. Bu kimi hallarda səhmlərin (payın) məhz emitent şirkəti “təmsil” etdiyi və alıcının məhz həmin “sağlam” şirkətə pul ödəmək niyyətində olması faktı, məncə, bütün hüquqşünaslar üçün məntiqli görünür.
Bütün dünyaya yayılan, bir çox ölkələrin və hətta beynəlxalq praktikaya daxil olan təsdiq və zəmanət şərtlərinin əsas məqsədi məhz oxşar əqdlərdə səhmlərin “təmsil” etdiyi şirkətin keyfiyyətinə aid risklərdən tərəfləri qorumaqdır.
Beləliklə, MM-nin malın keyfiyyətinə dair normalarını dar və hərfi deyil, daha geniş və əhatəli tətbiq və təfsir etməklə təsdiq və zəmanətlər şərtlərini Azərbaycan hüququnda istifadə etmək mümkündür. Məsələn: MM-nin 572-ci maddəsini də geniş təfsir etməklə korporativ əqdlərdə geniş istifadə olunan – üçüncü şəxslərin hüquq və tələblərindən azad – təsdiq şərtini Azərbaycan hüququnda uğurla istifadə etmək olar.[2]MM 581, 582, 587
Bu mövqenin əhəmiyyətli faktoru odur ki, məhkəmələr tərəfindən mülki qanunvericilik normalarının geniş tətbiqi, şərhi və təfsiri iqtisadiyyatın tələblərinə və iştirakçıların ağlabatan və qanuni gözləntilərinə (reasonable and legitimate expectation) uyğun olaraq tətbiq edilsin. Yəni bu halda əsas rol qanunvericilik orqanına deyil, məhkəmə orqanına verilir.
Müqavilələrdə yalan təsdiq və zəmanət verilməsinə görə məsuliyyətə cəlb etmək və bununla mülki münasibətlərin stabilliyini təmin etmək üçün mövcud mülki qanunvericilik normalarını müasir kommersiya münasibətlərinə tətbiq edilə biləcək dərəcədə geniş təfsir etmək çox önəmlidir. Bir şəxs digər şəxsə yalan məlumat verərək müqavilə bağlayırsa və kontragent şəxs ona verilən məlumata inanaraq/etimad edərək müəyyən zərərlərə məruz qalırsa, həmin itkilərin əvəzinin ədalətli olaraq yalançı tərəfdən tutulması, zənnimcə, heç kimdə sual və şübhə doğurmur.
Beləliklə, 1-ci yanaşmaya əsasən hazırkı MM-nin 581 (Əşyaların keyfiyyəti), 582 (Malın keyfiyyəti üçün qarantiya), 587 (Lazımi keyfiyyəti olmayan əşyanın verilməsinin nəticələri) və onlara uyğun tətbiq edilə biləcək digər normaların geniş təfsiri ilə müqavilələrdə R&W şərtlərinin hüquqi qüvvəsini və məhkəmə müdafiəsini təmin etmək mümkündür. Lakin hazırda bu sahədə heç bir məhkəmə təcrübəsi yoxdur və hər hansı mübahisə əmələ gəldikdə məhkəmələrin (xüsusən də Ali və Konstitusiya Məhkəmələrinin) mövqelərinin hansı tərəfə doğru dəyişəcəyini bilmək çətindir.
2. Mülki qanunvericiliyə əlavə (xüsusi) normaları daxil etməklə təsdiq və zəmanət institutunu tənzimləmək
Bütün xarici investorlar xarici ölkələrə investisiya edərkən ilk növbədə həmin ölkənin iqtisadi mübahisələrə aid məhkəmə təcrübəsi ilə maraqlanırlar. İnvestorlar öyrəşdikləri müqavilə konstruksiyalarından istifadə etdikləri üçün ilk növbədə onları maraqlandıran amil həmin müqavilə şərtlərinin bizim yurisdiksiyada hüquqi qüvvəsi və məhkəmə müdafiəsinin olmasıdır.
Hazırda təsdiq və zəmanətlər institutunun tətbiqi ilə bağlı heç bir məhkəmə təcrübəsi formalaşmadığından təsdiq və zəmanətlərlə bağlı xüsusi normaların mülki qanunvericiliyə salınmasını dəstəkləyən hüquqşünasların mövqeləri anlaşılandır.
Belə təcrübəni bir neçə il öncə Rusiya həyata keçirmişdir. Rusiya Mülki Məcəlləsinə bir çox əlavələr edildi və həmin əlavələrin məqsədi sindikativ kredit müqavilələri, aktivlərin sekyuritizasiyası, layihə maliyyələşdirilməsi, səhmdarlar müqaviləsi və digər dünyada geniş istifadə olunan biznes konstruksiyalarını və müqavilələrini Rusiya hüququ daxilində istifadə etmək üçün müvafiq hüquqi-normativ bazanın yaradılmasıdır.
Təsdiq və zəmanətlərə dair Rusiya mülki məcəlləsinə yeni 431.2 maddəsi əlavə edilmişdir. Həmin maddə – hallar barədə zəmanət[3] adlanır. İkinci əlavə edilən 406.1 maddəsidir, bu maddə ilə bir çoxlarımızın “indemnity” kimi bildiyimiz – “itkilərin/xərclərin ödənilməsi” institutu Rusiya mülki qanunvericiliyinə daxil edilmişdir.
Rusiya hüququnda təsdiq və zəmanətlər institutunun maraqlı inkişaf tarixçəsi olub. Orda da ilk vaxtlar bu şərtlər xarici şəxslərin iştirakı ilə olan və xarici hüququn (əsasən, ingilis hüququ) tətbiq edildiyi müqavilələrdə istifadə olunurdu. Sonradan yerli şirkətlər üçün də rahat, əlverişli və uğurlu konstruksiya olduğundan Rusiyanın öz hüququ ilə tənzimlənən əqdlərə də daxil edilərək (заверения и гарантии) geniş istifadə olunmağa başlandı. Kommersiya iştirakçıları tərəfindən geniş istifadə olunmasına rəğmən, ilkin dövrdə mübahisəli məhkəmə təcrübəsi formalaşmışdı. Bəzi məhkəmələr müqavilədəki təsdiq və zəmanət şərtlərinin hüquqi qüvvəyə malik olmadığı qərarına gəlmişdilər və Rusiya hüququna uyğun olmadığını qeyd etmişdilər.Digər hüquqşünaslar həmin şərtləri müqavilə azadlığı və vicdanlılıq prinsipləri ilə əsaslandırmağa çalışıblar. Bəzən də təsdiq və zəmanət şərtləri müqavilədə birbaşa tərəflərin öhdəlikləri kimi göstərildikdə məhkəmələr fərqli nəticələrə gəliblər. Bu qeyri-müəyyənlik uzun zaman davam edib və Rusiya kommersiya hüququnun sabitliyinə mənfi təsir göstərmişdir. Nəticədə bir çox hallarda məhkəmələr mübahisələri formal üslubla, normaların hərfi tətbiqi ilə çözərək və tərəflərin müqavilədə razılaşdırdığı iradə və niyyətlərini nəzərə almadıqları üçün vahid pozitiv təcrübə formalaşdıra bilmədilər.
O zamankı mövcud normaları geniş təfsir etməməklə vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşmaması və Rusiya MM-nin kommersiya iştirakçılarına uyğun və effektiv alternativlərinin olmaması biznes iştirakçılarını müxtəlif “xarici elementli” alətlərdən istifadə etməyə vadar edirdi. Misal üçün səhmlərin alqı-satqısı müqaviləsini götürək. Burda müqaviləyə təsdiq və zəmanət şərtlərinin hüquqi qüvvəsini təmin etmək və müqaviləni xarici yurisdiksiyaya aid etmək üçün tərəflər xarici element əlavə edirdilər. Bu konstruksiya belə görünürdü: satılan Rusiya şirkətinin səhmləri başqa yurisdiksiyada (ümumi hüquq –common law-sisteminə daxil olan ölkələrdə) yaradılan “xüsusi hüquqi şəxs”-in (SPV – special purpose vehicle) nizamnamə kapitalına qoyulur və sonradan artıq həmin “xüsusi hüquqi şəxsin” səhmləri daha uyğun və R&W şərtlərinin, şübhəsiz, hüquqi qüvvəyə malik olduğu yurisdiksiyanın qanunlarına uyğun alqı-satqı müqaviləsinə əsasən satılırdı.
Nəticədə, gördüyümüz kimi, yerli hüquq sistemi tərəfindən effektiv alternativ və hüquqi müdafiə təmin edilmədiyindən biznes iştirakçıları digər yurisdiksiyalardan istifadə edirlər. Yekunda zərər yenə də yerli hüquqa və iqtisadiyyata dəymiş olur.
Oxşar qarışıq duruma düşməmək üçün hesab edirəm ki, Azərbaycanda zəruri əlavələri daxil etməklə inkişaf təşəbbüsünü qanunvericilik orqanı üzərinə götürməlidir. Bunun üçün müvafiq orqanların nəzdində müxtəlif qruplar, birliklər və komitələr təşkil edilməlidir və həmin qruplara biznes və kommersiya sahəsində çalışan hüquqşünaslar cəlb olunmalıdır. Yerli hüququmuzun bir sıra sahələrinin inkişafı üçün ilk növbədə xarici və beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi zəruridir.[3] ГК РФ, ст 431.2 заверения об обстоятельствах
3. Təsdiq və zəmanət şərtlərinin mülki qanunvericiliyin “tərəflərin öhdəlikləri” normalarına uyğun tərtib edilməsi
Belə bir mövqe var ki, təsdiq və zəmanətləri hazırkı mülki qanunvericiliyin “tərəflərin öhdəlikləri” normalarının təsiri altına salmaqla da Azərbaycan hüququnda tətbiq etmək olar. Yəni müqavilədə sadalanan təsdiq və zəmanət şərtləri həmin müqaviləyə əsasən tərəflərin öhdəlikləri kimi göstərilsin. Bu mövqeyə əsasən təsdiq və zəmanət şərtlərinin Azərbaycan hüququnda istifadəsi üçün onları müqavilədə tərəflərin öhdəlikləri kimi göstərmək lazımdır. Sonra əgər müqavilədə göstərilən R&W şərtləri/öhdəliklərinin satıcı tərəfindən pozulduğu aşkarlanarsa, (yəni təsdiq və zəmanətlər yalan olduğu halda) o zaman alıcı öhdəliklərin icra olunmaması (lazımi icra olunmaması) nəticəsində dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər. Tərəflər, həmçinin müqavilədə bu kimi hallarda ödəniləcək dəbbə pulunu razılaşdıra bilərlər.
Məsələn: əgər təsdiq və zəmanət şərtləri müqavilədə müəyyən “keyfiyyət” tələblərinə cavab verməyən şirkətin səhmlərinin verilməsi kimi öhdəlik şəklində göstərilmişsə, o halda lazımi “keyfiyyətdə” olmayan şirkəti alan şəxs MM-nin 587-ci maddəsinin geniş tətbiqi vasitəsilə alış qiymətinin aşağı salınmasını tələb edə bilər.
Zənnimcə, öhdəliklər institutu ilə təsdiq və zəmanət şərtlərini tam əhatə etmək mümkün olmayacaqdır. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, özlüyündə təsdiq və zəmanətlər öhdəlik deyillər, onların pozulması nəticəsində yaranan vəziyyət öhdəlik ola bilər. Məsələn: satıcı şirkətin vergi borclarının olmaması barədə zəmanət verirsə və sonradan şirkətin böyük vergi borcları müəyyən olunursa, o zaman alıcının itkilərini ödəmək satıcının öhdəliyi ola bilər.
Həmçinin bütün təsdiq və zəmanət şərtlərinin öhdəlik kimi göstərilməsi tərəflər üçün həmişə effektiv və əlverişli üsul olmaya bilər. Bir çox hallarda tərəflər tam olaraq müqaviləyə xitam verib restitusiyaya nail olmaq niyyətində olmurlar. Bəzi hallarda təsdiq və zəmanət şərtləri pozulduqda alıcı müəyyən kompensasiyanı (zərərin ödənilməsi) almaq istəyir. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, alıcı, həmçinin öhdəliyin pozulduğunu və zərəri sübuta yetirməklə bağlı sübutedən vəzifəsini daşımalıdır.
Məhkəmənin müqavilədə göstərilən dəbbə pulunun məbləğini azaltmaq[4] imkanına malik olduğunu nəzərə aldıqda alıcı üzərinə digər bir sübutetmə vəzifəsi düşür – dəbbə pulunun adekvatlığını və tənasüblüyünü sübut etmək. Əks halda məhkəmə müqavilədə əks olunan dəbbə pulunun tənasüblüyünü öz subyektiv meyarları ilə müəyyən edə bilər və məhkəmənin mövqeyi heç də maraqlı tərəfin mövqeyi ilə üst-üstə düşməyə bilər.
Həmçinin məhkəmə bu kimi hallarda MM-nin 587-ci maddəsini geniş təfsir etməkdən çəkinsə və alınan səhmlərin “keyfiyyətinin” birbaşa emitent şirkətin maliyyə və fəaliyyət “keyfiyyətindən” asılı olduğunu qəbul etməsə, o zaman nəinki zərərin sübuta yetirilməsini, hətta öhdəliyin belə pozulduğunu (yəni təsdiq və zəmanətlər şərtinin yanlış olmasını) sübut etmək perspektivsiz ola bilər.
Təsdiq və zəmanət şərtlərinin Azərbaycan hüququnda istifadəsi onların müqavilədə tərəflər üçün əhəmiyyətli dərəcədə vacib hallar/şərtlər və şərait kimi qeyd edilməsi ilə mümkündür. Hətta müqavilə bağlayarkən tərəflərin məhz bu şərtlər və şəraiti əsas götürdüklərini qeyd etmələri, düşünürəm ki, məqsədəuyğundur.
Bu üsul imkan verir ki, maraqlı tərəf MM-nin 422-ci maddəsinə əsasən müqavilənin dəyişdirilməsini və ya ləğvini tələb etsin. Beləliklə, yalan təsdiq və zəmanət şərtlərini müqaviləni (şəraiti) əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirməsi kimi tanımaqla tərəflər müqavilənin dəyişdirilməsini və ya məhkəmə vasitəsilə ləğvini tələb edə bilərlər.
Bir tərəfdən kifayət qədər uğurlu alternativ kimi görünməsinə baxmayaraq, hesab edirəm ki, reallıqda bu normaların tətbiqi o qədər də asan olmayacaqdır. İlk növbədə burda da maraqlı tərəf kifayət qədər “ağır” sübutetmə vəzifəsini daşımış olur. Bundan əlavə, məhkəmə yolu ilə müqavilənin dəyişdirilməsi və ya ləğvi üçün qanunvericilik MM-nin 422.2-ci bəndindəki şərtlərin hamısının (eyni zamanda) mövcudluğunu tələb edir.
Təsdiq və zəmanət şərtlərini müqavilə bağlanan anda güvəndikləri, etimad edib inandıqları hallar kimi də ifadə etmək olar. Bu halda təsdiq və zəmanətlər həqiqətə uyğun olmadıqda maraqlı tərəf həmin müqaviləni vacib əhəmiyyətli yanılmanın təsiri altında və ya aldatmanın nəticəsində bağlanılmış əqd kimi mübahisələndirə bilər. Bu halda maraqlı şəxsin üzərinə yanılmanı və aldatmanı sübut etmək vəzifəsi düşür.
İlk növbədə iddiaçı öz yanılmasını sübut etməli olacaqdır və yalnız həmin yanılmanın digər tərəfin təqsiri üzündən əmələ gəldiyini sübuta yetirsə, zərərin ödənilməsini tələb edə bilər.[5] Gördüyünüz kimi, iddiaçının, həmçinin cavabdehin təqsirini sübuta yetirməli olduğu üzə çıxır, əks halda təqsir sübuta yetirilməzsə, zərərin əvəzini tələb etmək mümkün olmayacaqdır.
MM-nin 347-ci maddəsini nəzərdən keçirdikdə ehtimal edirəm ki, təsdiq və zəmanət şərtlərinin yalan olması faktını MM-nin 347.2.3-cü bəndinin tətbiqi dairəsinə salmaq olar. Burda ilk növbədə R&W-nin müqavilənin bağlanması üçün əsas amil olmasını görmək olar, çünki müqavilənin mübahisələndirilməsi üçün məhz vacib əhəmiyyətli yanılmanın olması lazımdır.. Yəni təsdiq və zəmanətlər müqavilənin əhəmiyyətli şərtləri kimi göstərildikdən sonra həmin halların mövcud olmaması aşkarlandıqda maraqlı şəxs əhəmiyyətli yanılmanı iddia edə bilər. Eyni zamanda nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, həmin bənd tərəflərin vicdanlı (good faith/bona fide) olduqlarını hesab edir. Bu, o deməkdir ki, maraqlı tərəfi yanıltmaq digər tərəfin açıq məqsədi deyildi və qəsdən edilməmişdir. Əks halda burda artıq aldatma faktı olardı.
Bildiyiniz kimi, MM bütün mülki münasibət iştirakçıları üçün vicdanlılıq prinsipini müəyyən edir və vicdanla hərəkət etmək öhdəliyini təyin edir.[6] Eyni zamanda vicdanlılıq prinsipinin öhdəliklərin icrası mərhələsində də gözlənilməli olduğu qeyd edilir.[7] Bu normalara əsasən bir tərəf digər tərəflə müqavilə bağladıqda hər iki tərəfin bir- birinə qarşı vicdanlı hərəkət etmələrinə dair əsaslı gözləntiləri əmələ gəlir.
Zənnimcə, MM-nin 347.2.3-cü bəndi onu ehtiva edir ki, tərəf vicdanlı olaraq müqavilə predmeti haqqında məlumat və halları təsdiq və zəmanət şərtləri vasitəsilə digər tərəfə açıqlamış olsun. Maraqlı şəxs üçün həmin hallar əhəmiyyətli olduğu üçün o halların həqiqətə uyğun olmaması MM-nin 347-ci maddəsinə əsasən müqaviləni mübahisələndirmək imkanını verir.
Əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, mübahisələndirən şəxs yanılmanın digər tərəfin təqsirindən baş verdiyini sübuta yetirməlidir ki, zərərin əvəzini tələb edə bilsin. Digər tərəf vicdanlı hərəkət etməsinə rəğmən təqsirli ola bilər. Bu halda təqsir şəxsin ehtiyatsızlığı və obyektiv olaraq gözlənilən, lakin yol verilən hərəkətsizlik, diqqətsizlik və həmin sahədə fəaliyyət göstərən idraklı şəxsə (reasonable person) xas olmayan etinasızlıq, laqeydlik kimi amillərdən ibarət ola bilər.
Aldatma halında isə təqsir qəsd və qərəz kimi hərəkətləri əhatə etmiş olur. Həmçinin yanılmadan fərqli olaraq, burda təqsirli şəxsin (cavabdehin) vicdansız[8] hərəkət etdiyi vacib amildir. Məsələn: müqavilə bağlanma mərhələsində bir şəxs vicdanla gözləyir[9] ki, digər şəxs önəmli məlumatları ona təqdim etsin. Qeyd edilən gözlənti və vicdanlılığın həmin müqavilə münasibətləri və işgüzar dövriyyə adətlərinə uyğun olmasına baxmayaraq, digər tərəf qəsdən[10] həmin məlumatları gizlətmiş və ya açıqlamadığından aldatmanı iddia etmək olar. Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, qəsdən gizlədilən/açıqlanmayan hal və şərtlər elə bir şərtlər olmalıdır ki, maraqlı şəxs üçün əhəmiyyətli olsun və bildiyi halda müqaviləni bağlamasın.
Bununla yanaşı, maraqlı şəxs üçün o qədər də uyğun gəlməyən digər bir məsələ var – müqavilənin etibarsızlığı. Belə ki, müqavilə etibarsız hesab edildikdə məhkəmə restitusiya tətbiq etməklə tərəflərin müqavilədən əvvəlki vəziyyətini bərpa etməyi qət edə bilər. Reallıqda restitusiya iddiaçı üçün o qədər də maraqlı olmayan nəticə ola bilər, çünki onun məqsədi misal üçün alınmış şirkəti geri qaytarmaq deyil, yalnız təsdiq və zəmanətlərə görə müqavilənin maliyyə şərtlərinin düzəlişinə nail olmaqdır. Qeyd edilən normalar istənilən çevikliyə sahib olmadığından bu normaları tətbiq etməklə maraqlı şəxs bütün müqaviləni “məhv” etmiş olacaqdır.
Zərərin əvəzinin ödənilməsi tələbi də, əvvəl qeyd etdiyim kimi, ayrıca sübut olunmalıdır. Həm digər şəxsin təqsirini, səbəbli əlaqəni, həm də dəymiş zərər üzrə sübutetmə öhdəliyi maraqlı şəxsin üzərinə düşür. Eyni zamanda müqavilədə dəbbə pulunun müəyyən edilməsi də mümkün deyil. Çünki, bildiyiniz kimi, dəbbə pulu öhdəliyin pozulduğuna görə verilir. Yanılma və ya aldatma öhdəliyin pozulması kimi kvalifikasiya edilə bilməz. Müqavilənin etibarsız hesab edilməsi dəbbə pulu haqqında şərtlərin də etibarsızlığına səbəb olur.
Təsdiq və zəmanət şərtlərinin müqavilədə təxiredici şərtlər kimi göstərilməsi də mümkündür, yəni tərəflərin öhdəliklərinin yaranması və ləğvi təsdiq və zəmanət şərtlərindən/hallarından asılı olur. Əlbəttə, mülki qanunvericiliyə əsasən öhdəliyin əmələ gəlməsini müxtəlif hallardan asılı etmək mümkündür. MM-nin 328-ci maddəsi imkan verir ki, müqavilə üzrə hüquq və öhdəliklərin əmələ gəlməsi təxiredici və ləğvedici şərtlərdən asılı olsun. Məsələn: satıcı tərəfindən verilən təsdiq və zəmanət şərtinin həqiqətə uyğun olmamasını ləğvedici şərt kimi müqavilədə qeyd etmək olar. Sonradan bu hal baş versə, alıcı satış qiymətinin müəyyən hissəsini ödəmək öhdəliyindən azad oluna bilər. Bu kimi halı, həmçinin təxiredici şərt kimi müqavilədə ifadə edərək müqavilə predmetinin əvvəl müəyyən edilmiş qiymətə geri satın alınmasını şərtləndirmək olar, MM-nin 390.3-cü maddəsi buna tam imkan verir.
Lakin təsdiq və zəmanət şərtlərinin MM-nin 328-ci maddəsinin əhatəsi içində rahat istifadəsinin qarşısını alan bir faktor var. Bu, müqavilədəki təxiredici/ləğvedici təsdiq və zəmanət şərtlərinin tərəflərin iradəsindən asılılıq faktorudur. MM-nin 328.3-cü bəndində qeyd edilib ki, tərəflərin iradəsindən asılı olan şərt, yəni baş verməsi və ya verməməsi yalnız tərəflərin əqddəki arzusundan asılı olan şərt[11] etibarsızdır.Müqavilədəki şərtin əmələ gəlib-gəlməməsi məlum olmayan hallardan asılı olan vəziyyətlərdə təsdiq və zəmanətlərin MM-nin 328-ci maddəsinə istinadən istifadəsində heç bir problem görünmür. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif korporativ müqavilələrdə istifadə olunan bir sıra təsdiq və zəmanət şərtləri müəyyən mənada tərəflərin iradəsindən asılıdır. Məsələn: müəyyən məlumatların düzgünlüyünü təsdiqləmək, bir sıra halların həqiqətə uyğunluğuna zəmanət vermək və s.Bununla bağlı MM-nin 328-ci maddəsi ehtiyatla tətbiq edilməlidir və 328.3-cü bəndi mülki işgüzar dövriyyənin (formalaşan münasibətlərin) xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq tətbiq olunmalıdır. Eyni zamanda həmin bəndin son hissəsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir, çünki orda qeyd edilən -…”yalnız tərəflərin əqddəki arzusundan asılı olan şərt“..- ifadəsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Qanunvericiliyin yalnız və xüsusilə tərəflərin əqddə ifadə olunan arzusundan asılılığı nəzərdə tutduğunu aydın görmək olar. Göründüyü kimi, bu ifadə ilə qanunvericilik potestativ şərtləri istisna etmək məqsədini güdür. Yəni şərtin/halın baş verməsi yalnız tərəfin müqavilədə xüsusi qeyd olunan arzusundan asılıdırsa, o zaman həmin şərtin etibarsızlığını iddia etmək olar.
Məsələn: müqavilədə qeyd olunmuş “alıcı səhmlərinin ödənişini özü istədiyi zamanda və valyutada satıcıya ödəyəcəkdir” şərti potestativ olduğundan etibarsız hesab edilə bilər. Ancaq “alıcı səhmlərinin ödənişini ABC Bankından alınan maliyyələşmədən sonra satıcıya ödəyəcəkdir” şərti potestativ şərt hesab edilmir.
Əks halda MM-nin 328.3-cü bəndinin “dar” tətbiqi mülki dövriyyədə olan əksər əqdləri “etibarsızlıq” riskinə atır. Məlumdur ki, bir çox müqavilələrdə tərəflər biri-birinə nəyisə verməyi, almağı, satmağı, xidmət göstərməyi və s. şərtləndirir. Həmin şərtlərin icrasının (əmələ gəlməsinin) hər tərəfin iradəsindən asılı olduğu bəllidir. Bu kimi hallara 328.3-cü bəndinin “hərfi” tətbiqi mülki dövriyyənin stabilliyinə zidd ola bilər. Məhz ona görə qanunvericilik həmin bəndin tətbiq oluna biləcək hallarını xüsusi qeyd edibdir. Əgər şərtin əmələ gəlməsini tərəf yalnız öz arzusundan asılı olduğunu əqddə yazmışsa, həmin şərtin etibarsızlığını iddia etmək olar. Məsələn: təsdiq və zəmanətlər şərti kimi müqavilədə qeyd edilsə ki, satıcı şirkətin mövcud kontragentləri haqqında məlumatın doğruluğunu öz arzusuna görə müəyyən edəcək, o zaman görünən şərt yalnız tərəfin əqddəki ifadə olunan arzusundan asılı olduğundan etibarsız hesab edilə bilər.
Beləliklə, təsdiq və zəmanət şərtlərini müqavilədə tərtib edərkən onların əmələ gəlməsinin tərəflərin iradəsindən/arzusundan asılılığına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır və özəlliklə asılılığı göstərə biləcək ifadələrdən az istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Həmçinin tərəflər müqavilədə öhdəlik kimi ifadə edə bilmədikləri bəzi təsdiq və zəmanət şərtlərini 328-ci maddəyə uyğun tərtib edə bilərlər. Məsələn: səhmləri alınmış şirkətin razılaşdırılmış müddət ərzində müqavilədə müəyyən edilmiş mənfəət göstəricisinə nail olmaq kimi zəmanət şərti olduqda “premium” ödənişini etmək. Eyni zamanda təsdiq və zəmanət hallarının müqavilədə təxiredici şərtlər kimi təfsiri imkan verir ki, tərəflər müəyyən halın baş verib-verməməsi halında əmələ gələn hüquqi nəticələri müqavilədə müəyyən etsinlər.
Beləliklə, beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə olunan R&W şərtlərinə aid ölkəmizin mülki qanunvericiliyində xüsusi normalar olanadək mövcud imkanlar nəzərdən keçirilərək müxtəlif konstruksiya və formatlardan istifadə etmək lazımdır. Əlbəttə, təcrübədə hüquqşünaslar müqavilə azadlığı və vicdanlılıq prinsipini əsas tutaraq müxtəlif şərtləri müqavilələrdə müəyyən edə bilərlər. Lakin həmin şərtlərin Azərbaycanda məhkəmə müdafiəsi hər zaman tərəflərin əsas narahatçılığıdır. Məhkəmələrin mülki qanunvericilik normalarını nə qədər geniş təfsir edə biləcəklərini və hansı istiqamətdə məhkəmə təcrübəsi yaradacaqlarını müəyyən etmək mümkün deyil.
[4] MM 467
[5] MM 347.7
[6] MM 5.3.
[7] MM 425
[8] maraqlı şəxsin ondan gözlədiyi vicdanlı hərəkəti etməməsi
[9] Gözləntisinin təsdiqi olaraq bu haqda müvafiq yoxlama, sorğu və sənəd təqdim edir, müzakirələr aparır
[10] pis niyyətlə, vicdansızca – bad faith
[11]Paterstativ şərtlər
